عوامل بروز خشم و کج خلقی در کودکان
خشم و کج خلقی در کودکان اغلب نشانهای از ناتوانی در کنترل عواطف است و میتواند به صورت حملات فیزیکی، تخریب اموال، گریههای شدید، بیادبی یا عدم همکاری بروز کند. این رفتارها معمولاً موقتیاند و در اغلب موارد، ریشه در نیازهای برآوردهنشده، رشد ناکافی مغزی، شرایط محیطی یا الگوهای رفتاری والدین دارند. در ادامه مهمترین عوامل شرح داده میشود:
کمخوابی، خستگی و گرسنگی
کمبود خواب، خستگی و گرسنگی از مهمترین عوامل زیستی بروز خشم و کجخلقی در کودکان است. محرومیت از خواب باعث اختلال در عملکرد مغز، افت قند خون، حساسیت به استرس و تغییرات خلقی میشود. کودکانی که به اندازه کافی نمیخوابند یا خستهاند، بیشتر مستعد عصبانیت، بیحوصلگی، تحریکپذیری و حتی افسردگی هستند.
گرسنگی نیز با افت قند خون و ترشح هورمونهای استرس مانند کورتیزول و اپینفرین، کودک را دچار بیقراری و عصبانیت میکند. صبحانه ناکافی یا مصرف غذاهای شیرین منجر به نوسانات قند خون و بدخلقی میشود. وجود پروتئین در وعده صبحانه به ترشح سروتونین (تعدیلکننده خلق) کمک میکند. همچنین، کودکان به مواد افزودنی و رنگهای مصنوعی بسیار حساساند و این مواد میتوانند موجب بیشفعالی و تحریکپذیری شوند.
رشد ناکافی مغز فوقانی
رشد مغز کودک به ویژه در پنج سال اول زندگی بسیار سریع است. مغز از سه بخش فوقانی، میانی و تحتانی تشکیل شده و هماهنگی این بخشها برای رفتار نرمال ضروری است. در کودکان خردسال، بخش فوقانی مغز که مسئول کنترل هیجانات و رفتار است، هنوز به طور کامل رشد نکرده است. بنابراین، کودک نمیتواند به خوبی خشم یا ترس خود را کنترل کند و واکنشهای شدید مانند جیغ زدن یا دویدن نشان میدهد. والدین باید بدانند که این واکنشها طبیعی است و نباید کودک را به خاطر آنها تنبیه کنند، بلکه باید با نوازش، آغوش و گفتگو به رشد مغز او کمک کنند.
نیازهای روانی و اجتماعی (تحرک، توجه، شناسایی)
کودکان نیازمند تحرک، توجه و شناسایی مثبت هستند. اگر این نیازها نادیده گرفته شود، کودک برای جلب توجه یا ابراز احساسات، رفتارهای منفی مانند جیغ زدن، قهر یا پرخاشگری از خود نشان میدهد.
-
نیاز به تحرک: کودکان نمیتوانند تمام روز را ساکت و بیتحرک بمانند؛ محدود کردن بازی و فعالیت بدنی باعث عصبانیت و هیجانات مخرب میشود.
-
نیاز به توجه: اگر رفتار خوب کودک مورد توجه قرار نگیرد، او متوجه میشود که فقط با رفتار منفی میتواند جلب توجه کند.
-
نیاز به شناسایی: کودکان دوست دارند دیده شوند و مورد تشویق قرار بگیرند. عدم ارضای این نیازها منجر به بروز مشکلات رفتاری و عاطفی خواهد شد.
احساسات ناگوار (از دست دادن، تولد نوزاد جدید، ترس)
وقایع استرسزا مانند از دست دادن دوستان، تولد نوزاد جدید در خانواده یا مواجهه با ترس و تهدید در مدرسه، میتواند موجب بروز خشم و کجخلقی در کودک شود. کودکان اغلب قادر به بیان احساسات خود نیستند و این احساسات را با رفتارهایی مانند جیغ زدن، قهر یا حتی پسرفت رشدی (مثل بازگشت به رفتارهای کودکی) نشان میدهند. در این شرایط، والدین باید با همدلی و گفتگو به کودک کمک کنند تا احساساتش را بشناسد و کنترل کند. توجه بیشتر به کودک بزرگتر پس از تولد نوزاد جدید، از شدت حسادت و خشم میکاهد.
تأثیر رفتار والدین و محیط خانواده
الگوهای رفتاری والدین نقش مهمی در شکلگیری رفتار کودک دارند. کودکی که شاهد عصبانیت، فریاد یا رفتارهای خشونتآمیز والدین است، اغلب همان رفتارها را تقلید میکند. همچنین، بیتوجهی، فقدان محبت و نوازش یا وجود استرس و تنش در خانه، کودک را مستعد خشم و کجخلقی میکند. تحقیقات نشان داده کودکانی که بیشتر در آغوش گرفته میشوند و رابطه عاطفی قویتری با والدین دارند، کمتر دچار خشم و عصبانیت میشوند و در بزرگسالی نیز روابط اجتماعی بهتری خواهند داشت.
در مقابل، محرومیت از محبت، تنبیه بدنی و تحقیر، منجر به قطع ترشح هورمونهای آرامشبخش در مغز کودک و افزایش هورمونهای استرس میشود که نتیجه آن بدخلقی و ناآرامی است.
نقش امر و نهی و منفیگرایی
امر و نهی دائم و منفیگرایی در تعامل با کودک، یکی دیگر از عوامل مهم بروز خشم و کجخلقی است. کودکان به طور طبیعی در سنین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی تمایل دارند برعکس آنچه از آنها خواسته میشود عمل کنند. اگر والدین مرتباً از «نکن» و «نمیشود» استفاده کنند، کودک احساس بیارزشی و نارضایتی پیدا میکند و برای اثبات استقلال خود، رفتار منفی نشان میدهد.
راهکار مؤثر، دادن حق انتخاب به کودک و استفاده از جملات مثبت به جای نهی و سرزنش است. مثلاً به جای «به این دست نزن»، بگویید «میتوانی با آن بازی کنی». این رویکرد باعث میشود کودک احساس کند کنترل و اختیار دارد و کمتر دچار خشم و مخالفت شود.
بیماریها و مشکلات جسمی
گاهی کجخلقی کودک ناشی از بیماری یا مشکلات جسمی است؛ مثلاً پس از بیماری، سفر یا مشکلات شنوایی و مغزی. در این شرایط، کودک به دلیل ناتوانی در بیان مشکل خود، با بدخلقی واکنش نشان میدهد. والدین باید با دقت به نشانههای جسمی و روانی کودک توجه کنند و در صورت لزوم، از متخصص کمک بگیرند.
تنهایی و نبود علاقه
کودکانی که از محبت و توجه کافی محروم هستند، احساس تنهایی و بیارزشی میکنند. این احساسات میتواند به صورت خشم، انزوا یا حتی رفتارهای پرخاشگرانه بروز کند. در آغوش گرفتن، نوازش و ابراز محبت، نقش مهمی در کاهش خشم و افزایش آرامش کودک دارد. تحقیقات نشان داده کودکانی که بیشتر در آغوش گرفته میشوند، در بزرگسالی آرامتر و اجتماعیتر خواهند بود.
جمعبندی:
خشم و کجخلقی در کودکان پدیدهای چندعاملی است که ریشه در نیازهای جسمی، روانی، رشد مغزی، شرایط محیطی و سبک فرزندپروری والدین دارد. درک این عوامل و برخورد آرام، همدلانه و آگاهانه والدین، کلید پیشگیری و مدیریت رفتارهای هیجانی کودکان است. برای مدیریت این رفتارها با بسماوا همراه باشید.
منابع:
سلامت روان برای کودکان، نوجوانان و جوانان
کودکان عصبانی: کنار آمدن با رفتار انفجاری
روشهای مدیریت استرس در کودکان و نوجوانان: گذشته، حال و آینده (یک مطالعه مروری)
چگونه به کودکان و نوجوانان کمک کنیم تا استرس خود را مدیریت کنند
دیدگاهتان را بنویسید