رشد مغز و تأثیر آن بر هیجانات کودک

ساختار مغز کودک و نقش هر بخش

مغز کودک در پنج سال اول زندگی با سرعتی شگفت‌انگیز رشد می‌کند و تا ۹۰ درصد حجم نهایی خود را به دست می‌آورد. این مغز از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

قسمت فوقانی و جلویی مغز (کورتکس): مسئول عملکردهای عالی مانند تفکر، تصمیم‌گیری، کنترل هیجان و رفتار، حل مسئله و تنظیم عواطف است. این بخش در سال‌های اولیه زندگی هنوز کامل نشده و به تدریج با تجربه و تعامل رشد می‌کند.
قسمت میانی مغز (سیستم لیمبیک): مرکز هیجانات، حافظه و یادگیری است و نقش مهمی در بروز احساسات و واکنش‌های عاطفی دارد.
قسمت تحتانی مغز (ساقه مغز): مسئول عملکردهای پایه‌ای مانند تنفس، ضربان قلب و واکنش‌های غریزی مثل ترس و خشم است.

این سه بخش از طریق شبکه‌های عصبی به هم متصل‌اند و هماهنگی آن‌ها برای رفتار نرمال و تنظیم هیجانات ضروری است. عدم تعادل یا رشد ناکافی هر بخش می‌تواند منجر به بروز رفتارهای هیجانی شدید، مثل خشم یا ترس، شود. به همین دلیل، والدین باید با رفتارهای مناسب، بازی‌های حسی و حرکتی، نوازش و ایجاد محرک‌های شنیداری و دیداری، به رشد سالم مغز کودک کمک کنند.

ارتباط رشد مغز با بروز خشم و رفتارهای هیجانی

خشم و سایر هیجانات شدید در کودکان خردسال اغلب ناشی از رشد ناکامل قسمت‌های فوقانی مغز است که هنوز قدرت کنترل و تنظیم بخش‌های هیجانی و غریزی را ندارند. به عنوان مثال، خشم کودک هنگام تعویض لباس یا ترس از جدایی از مادر، ناشی از فعالیت بخش تحتانی مغز است. چون قسمت‌های بالایی مغز هنوز به اندازه کافی رشد نکرده‌اند تا بتوانند این احساسات را مهار کنند، کودک نیازمند حمایت، نوازش و در آغوش گرفتن است تا آرام شود.

کج‌خلقی‌ها و طغیان‌های هیجانی در سنین پایین، نشانه عدم توانایی کودک در کنترل عواطف است و اغلب با گریه، داد و فریاد، یا رفتارهای پرخاشگرانه همراه است. این واکنش‌ها معمولاً موقتی‌اند و با رشد مغز و تقویت شبکه‌های عصبی، کودک به تدریج قادر به مدیریت هیجانات خود می‌شود. والدین باید بدانند که تنبیه یا سرزنش کودک در این مواقع نه تنها کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند باعث تشدید خشم و بروز رفتارهای نامناسب شود. در عوض، آرامش، همدلی و آموزش بیان کلامی احساسات، بهترین راهکار است.

نقش بازی و تعامل حسی-حرکتی در رشد مغز

بازی، به ویژه بازی‌های حسی و حرکتی، یکی از مهم‌ترین محرک‌های رشد مغز کودک است. بازی‌های آزاد، ساختنی، نقاشی، موسیقی، لمس اشیا با بافت‌های مختلف و فعالیت‌های بدنی، موجب تقویت ارتباط بین بخش‌های مختلف مغز می‌شود. این فعالیت‌ها علاوه بر رشد شناختی، به کودک کمک می‌کند تا احساسات خود را بهتر بشناسد و ابراز کند.

بازی بدون نظارت، فرصتی برای تخلیه هیجانات منفی مثل خشم و یاس است. اسباب‌بازی‌هایی مانند طبل، چکش، خاک رس و بازی‌های تخیلی، راهکارهای مؤثری برای کاهش اضطراب و استرس کودکان محسوب می‌شوند. همچنین، بازی‌های گروهی و فعالیت‌های جمعی در مهد کودک‌ها، فرصت یادگیری همکاری، سازش با تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی و مدیریت خشم را فراهم می‌آورد.

نقش مواد شیمیایی مغز (اکسی‌توسین، اوپیوئیدها و…) در آرامش و شادی کودک

رفتار والدین و کیفیت تعامل آن‌ها با کودک، به طور مستقیم بر ترشح مواد شیمیایی مغز تأثیر می‌گذارد:

اکسی‌توسین: هورمون عشق و پیوند است که در اثر نوازش، بغل کردن، بوسیدن و محبت والدین ترشح می‌شود. این هورمون باعث ایجاد حس امنیت، آرامش و شادی در کودک و تقویت پیوند عاطفی با والدین می‌گردد.
اوپیوئیدها: این مواد شیمیایی طبیعی در مغز، در پاسخ به محبت و تماس بدنی ترشح می‌شوند و نقش مهمی در کاهش درد، ایجاد احساس لذت و آرامش دارند.
پرولاکتین: در هنگام نوازش و مراقبت والدین ترشح شده و به آرامش و تنظیم عواطف کودک کمک می‌کند.

در مقابل، استرس، خشونت و بی‌توجهی باعث کاهش ترشح این مواد و افزایش هورمون‌های استرس‌زا مانند کورتیزول، اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین می‌شود که نتیجه آن افزایش بدخلقی، اضطراب و ناآرامی در کودک است.

تاثیر محبت و تماس بدنی بر رشد هیجانی و مغزی کودک

تحقیقات نشان داده است کودکانی که بیشتر در آغوش گرفته می‌شوند و تماس بدنی بیشتری با والدین دارند، کمتر دچار خشم و اضطراب می‌شوند و در بزرگسالی روابط اجتماعی سالم‌تر و آرام‌تری دارند. محبت، نوازش، بوسیدن و حتی غلغلک دادن، موجب ترشح مواد شیمیایی شادی‌آور در مغز کودک می‌شود و زمینه‌ساز رشد عاطفی، اجتماعی و شناختی اوست.

کودکانی که از محبت و تماس بدنی کافی محروم می‌شوند، احساس بی‌ارزشی می‌کنند و در بزرگسالی ممکن است دچار مشکلات رفتاری، اعتیاد یا اختلالات روانی شوند. خاطرات خوش در آغوش والدین بودن، تا سال‌ها در ذهن کودک باقی می‌ماند و منبعی برای حس امنیت و آرامش در شرایط استرس‌زا خواهد بود.

جمع بندی

در مجموع، رشد سالم مغز و هیجانات کودک، نیازمند محیطی امن، محبت‌آمیز، غنی از بازی و تعامل مثبت است. والدین با رفتارهای خود می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری شخصیت، توانایی مدیریت هیجانات و موفقیت‌های اجتماعی و تحصیلی فرزندشان ایفا کنند. برای مدیریت رفتارهای هیجانی کودک خود، با بسماوا همراه باشید.